تعریف و هدف
رشته گیاه‌پزشکی از آن رشته های نوپا، کاربردی و جذاب است که علاقه‌مندان خود را جذب کرده است. عنوان گیاه‌پزشکی در علوم کشاورزی ایران از سال 1342 به جای «دفع آفات و حفاظت گیاهان» مطرح شده است. به طور کلی، در این رشته تشخیص و شناسایی آفات و عوامل بیماری گیاهان زراعی، باغی، زینتی، جنگلی، مرتعی و فرآورده‌های گیاهی و همچنین شناخت علائم و چگونگی اثر آفات و عوامل بیماری‌های انگلی و غیرانگلی بر گیاهان و آشنایی کامل با اصول و روش‌های مبارزه، مورد بحث قرار میگیرد.
دوره‌ی کارشناسی رشته گیاه‌پزشکی به رشته‌ای اطلاق می‌شود که در آن علوم و فن‌آوری در زمینه‌های شناخت آفات و عوامل بیماری‌زای گیاهی و اصول و روش‌های مبارزه با این عوامل مورد بررسی قرار میگیرد. هدف از ایجاد این رشته، تربیت کارشناسانی است که علاوه بر داشتن معلومات علمی و فنی کشاورزی عمومی، در زمینه‌ی گیاه‌پزشکی، علوم مربوط به شناخت آفات و عوامل بیماری‌زای گیاهی را در حد کارشناسی به صورت نظری و عملی بیاموزند و با فنون و روش‌های مختلف حفظ محصولات کشاورزی، همچنین مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی نیز به صورت علمی و کاربردی آشنایی کافی پیدا کنند تا بتوانند به عنوان مدرس در هنرستان‌های کشاورزی، کارشناس اجرایی، تحقیقات در مراکز پژوهشی، کشاورزی و مدیر و مجری امور حفاظت گیاهان در موسسه‌های دولتی و خصوصی بخش کشاورزی خدمات شایسته‌ای را ارائه دهند. بر اساس آیین‌نامه‌ی آموزشی دوره‌ی کارشناسی، طول دوره‌ی کارشناسی گیاه‌پزشکی چهار سال است و دانشجویان به طور متوسط این دوره را در همین مدت طی می‌کنند. حداکثر طول زمان تحصیل مجاز در این دوره 6 سال و هر سال تحصیلی شامل دو نیم سال است. هر نیم سال تحصیلی شامل 17 هفته‌ی کامل آموزشی است. نظام آموزشی این دوره به صورت واحدی است و برای هر واحد درس نظری در هر نیم‌سال 17 ساعت آموزش کلاسی منظور می‌شود.
خصوصیات و توانایی‌های لازم و قابل توصیه
ایران، سرزمینی وسیع با اقلیم‌های بسیار متنوع و به تبع آن، گونه‌های بسیار غنی گیاهی است. همچنین گونه‌های جانوری این سرزمین کهن‌سال، غنای شگفت‌آوری دارد. از این‌رو، گیاه‌پزشک ایرانی باید از یک سو با گونه‌های گیاهی و جانوری طبیعی ایران آشنا باشد و از سوی دیگر با آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز قرنطینه‌ای که دائم از مبادی ورودی رسمی یا از مرزهای طولانی کشور به صورت غیرقانونی وارد می‌شوند، آشنا گردد و با آن‌ها مبارزه کند. در واقع مهندس گیاه‌پزشک، کاری دشوار، پیچیده و پر مسئولیت را بر عهده دارد و باید از بیوشیمی، بیولوژی و آمار، اطلاعات وسیع و گسترده‌ای داشته باشد. دکتر بنی هاشمی (استاد گیاه‌پزشکی دانشگاه شیراز) می‌گوید: داوطلب این رشته باید به زیست‌شناسی، شیمی و آمار علاقه‌مند باشد تا در دروس آشنایی با آفات گیاهی و سم‌شناسی موفق گردد و به کمک آمار نیز بتواند کارهای تحقیقاتی خوب و ارزشمندی ارائه دهد. همچنین دانشجوی این رشته باید به طبیعت علاقه‌مند باشد و بداند که کار یک مهندس گیاه‌پزشکی، تکیه دادن پشت میز و صندلی نیست، بلکه باید به مزارع و باغ‌ها برود یا پشت میکروسکوپ به انجام تحقیق و مطالعه مشغول باشد رشته‌ی گیاه‌پزشکی نیاز به حافظه‌ای قوی دارد، چون دانشجو باید اسامی لاتین حشرات و قارچ‌ها و رده‌ی آن‌ها و اسامی بسیاری از آفت‌کش‌ها و کاربرد آن‌ها را به خاطر بسپارد. همچنین دانشجوی این رشته باید به کشاورزی و به خصوص حشره‌شناسی علاقه‌مند باشد، زیرا بخش عمده‌ای از دروس این رشته شامل آفات گیاهی است و در این درس، حشرات زیان‌آور (آفات) و زیست‌شناسی آن‌ها آموزش داده می‌شوند و بالاخره، داوطلب این رشته لازم است بداند که گیاه‌پزشکی بیش از آنکه جنبه‌ی عملی داشته باشد، جنبه‌ی علمی دارد و در طول تحصیل باید اطلاعات گسترده‌ای درباره‌ی قارچ‌شناسی، ویروس‌شناسی، باکتری‌شناسی و حشره‌شناسی به دست آورد.
اهمیت و جایگاه در جامعه
با توجه به اهمیت محوری بخش کشاورزی در امر تغذیه و اقتصاد کشور و از آنجا رسیدن به خودکفایی و استقلال اقتصادی در این عرصه، تضمین کننده‌ی استقلال سیاسی ما نیز خواهد بود. هر گونه تلاش برای افزایش تولیدات کشاورزی، بسیار ارزشمند و حیاتی است. یکی از راه‌های افزایش محصول، جلوگیری از زیان‌های آفات و بیماری‌های مختلف گیاهان و فرآورده‌های گیاهی است که هر سال، ضرر و زیان قابل توجهی را بر کشور تحمیل می‌کند. با توجه به دانش و فن‌آوری روز، لازم است روش‌های علمی جدید، جایگزین شیوه‌های سنتی مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی شود، تا با افزایش سطح تولیدات از ورود محصولات کشاورزی خارجی بی‌نیاز شویم.
تا اواسط سده‌ی بیستم میلادی، آموزش کشاورزی در ایران مورد توجه نبود. آموزش کشاورزی در ایران در دوران قاجار آغاز گردید. اولین مدرسه‌ی کشاورزی با عنوان « فلاحت مظفری» در سال ١٢٧٩ هجری خورشیدی در زمان مظفرالدین شاه قاجار با کوشش میرزانصرالله خان مشیرالدوله آغاز به کار نمود. در ادامه، دبستان برزگران در سال ١٢۶٩ هجری خورشیدی و سپس مدرسه‌ی ابتدایی فلاحت در سال ١٣٠١ هجری خورشیدی و به دنبال آن مدرسه‌ی متوسطه‌ی فلاحت در سال ١٣٠٢ هجری خورشیدی و در پی آن با تأسیس مدرسه‌ی فلاحت، آموزش حشره‌شناسی و دفع آفات را استاد دکتر جلال افشار از سال ١٣٠۶ آغاز نمود. در واقع افشار، پایه‌گذار حشره‌شناسی و دفع آفات و به بیان امروزین، بنیان‌گذار گیاه‌پزشکی در ایران است. با افتتاح مدرسه‌ی عالی فلاحت در سال ١٣٠٩ و تأسیس دبیرستان فلاحت در سال ١٣١١ هجری خورشیدی و بنگاه‌های علمی و فلاحتی کرج در سال ١٣١٣ هجری خورشیدی، آموزش کشاورزی با سرعتی چشم‌گیر راه خود را باز نمود.
عنوان رشته‌ی تحصیلی
رشته گیاه‌پزشکی دارای دو گرایش بیماری‌شناسی گیاهی و حشره‌شناسی کشاورزی در مقطع کارشناسی‌ارشد و گرایش‌های قارچ‌شناسی، ویروس‌شناسی، نماتدشناسی گیاهی، حشره‌شناسی کشاورزی و کنه‌شناسی در مقطع دکتراست.
گرایش‌های مرتبط با رشته
شناسایی و کنترل علف‌های هرز، حشره‌شناسی پزشکی وسم‌شناسی پزشکی.
دانش گیاه‌پزشکی که تا چندی پیش در ایران با نام دفع آفات نباتی شناخته می‌شد، یکی از شاخه‌های جدید دانش بشری در جهان و ترکیبی از علوم گوناگون است که آن را در کشورهای غربی با نام‌های برابر نهاده حفظ نباتات می‌شناسند.
در مقایسه با دانش پزشکی که با سلامت انسان ها سروکار دارد، دانش گیاه‌پزشکی، سلامت گیاهان را بررسی می‌کند. با این تعبیر، گیاه‌پزشکی، پزشکی گیاهان و گیاه‌پزشک، پزشک گیاهان و معالج آفات و بیماری‌های گیاهی و گیاهان ناخواسته (علف‌های هرز) است.
آفات کشاورزی را میتوان از بزرگ‌ترین دشمنان انسان به شمار آورد. این آفات که شامل حشرات، قارچ‌ها و موجودات ذره‌بینی، علف‌های هرز، نرم‌تنان، جوندگان و پرندگان است با خسارت زدن به بخش‌های گوناگون گیاه و فرآورده‌های گیاهی، بخش مهمی از مواد غذایی انسان را از بین برده و زیان عمده‌ای به اقتصاد کشور وارد می‌کنند. بالغ بر یک سوم فرآورده‌های کشاورزی جهان طی مراحل کاشت، داشت و برداشت در اثر آفات و بیماری‌ها و علف‌های هرز گوناگون از بین می‌رود که این معنا تا حدودی اهمیت دانش گیاه‌پزشکی را نشان می‌دهد دانشی که آفات و عوامل بیماری‌زای گیاهی را مطالعه و بررسی می‌کند و اصول و روش‌های مدیریت خسارت این عوامل را ارائه می‌نماید.
وظایف و مسئولیت‌ها
در برخی فرهنگ‌های فارسی از جمله فرهنگ معین، گیاه‌پزشک به معنای پزشکی که با گیاهان دارویی به درمان بیماری‌های انسان میپردازد، آمده است که با آنچه امروزه مورد نظر است تفاوت اساسی دارد. لذا گیاه‌پزشک را نباید یک داروشناس یا متخصص به شمار آورد. یک کارشناس (Pharmacologist) گیاهان دارویی (Diagnosis) گیاه‌پزشکی به شناخت و تشخیص (Expert) شامل (biotic agent) علمی و دقیق عوامل زیان‌آور زنده‌ی آفات، بیماری‌های گیاهی و علف‌های هرز، و عوامل غیرزنده عوامل مؤثر بر رشد و نمو و همه‌گیری آن‌ها(Abiotic agent) عوارض(Etiology) و نیز سبب‌شناسی (Epidemiology) و بیماری‌ها به شیوه‌های اصولی و نوین مدیریت آن‌ها میپردازد. در واقع هدف اساسی گیاه‌پزشک، کاهش میزان خسارت کمی و کیفی عوامل خسارت‌زای کشاورزی (آفات، بیماری‌های گیاهی و علف‌های هرز) و تأمین بهداشت تولیدات گیاهی است. به طور جزئی‌تر، میتوان اهداف علم گیاه‌پزشکی را به صورت زیر بیان نمود.
- تلاش در جهت کاهش منطقی و مصرف بهینه‌ی آفت‌کش‌های کشاورزی
- جلوگیری از هدر رفت منابع مالی محدود کشاورزان و کاهش هزینه‌ی تولید
- افزایش سطح فرهنگ عمومی کشاورزان نسبت به عوامل زیان‌آور گیاهی و شیوه‌های مدیریت آن‌ها
- جلوگیری از تخریب منابع آب، خاک و گیاهان در اثر کاربرد بی‌رویه‌ی آفت‌کش‌های کشاورزی
جلوگیری از پیدایش عوامل زیان‌آور جدید یا مقاوم نسبت به آفت‌کش‌ها به موازات پیشرفت علوم زیستی و فناوری‌های روزآمد، دانش گیاه‌پزشکی از آخرین دستاوردها بهره میگیرد و در زمینه‌ی مرفولوژی، فیزیولوژی، رفتارشناسی، اکولوژی، نوسانات جمعیت و… آفات گیاهی و سبب‌شناسی، واگیری و سایر مسائل مربوط به بیماری‌های گیاهی به پیشرفت‌های مهمی دست یافته و در زمینه‌ی مدیریت آفات و بیماری‌های گیاهی از کلیه‌ی روش‌های جدید اصول زراعی و باغبانی از جمله بهداشت گیاهان، به کارگیری واریته‌ها (ارقام) مقاوم، روش پیش‌آگاهی، کنترل غیرشیمیایی (بیولوژیک استفاده (I.P.M)) و… و شیمیایی به ویژه در قالب مبارزه تلفیقی می‌نماید.
برخی از وظایف و مسئولیت‌های گیاه‌پزشک عبارتند از
- مسئله‌‌یابی گیاه پزشکی و علوم وابسته از طریق مراجعه و بازدید از مزارع، باغ‌ها، انبار و سیلوهای کشور و مراجعه‌ی کشاورزان به آن‌ها.
- تحقیق و پژوهش در زمینه‌ی زیست‌شناسی و فیزیولوژی عوامل زیان‌آور محصولات بوم‌شناسی (Ecology) کشاورزی (زراعی، باغی، جنگلی و مرتعی) در سطوح آزمایشگاهی، استانی، منطقه‌ای و ملی.
- اجرای پژوهش‌های بنیادین گیاه‌پزشکی کشور با تأکید بر بهره‌گیری از روش‌های نوین (بیوتکنولوژی) و همچنین آن دسته از پژوهش‌هایی که مؤسسات تک محصولی (مانند مؤسسه‌ی تحقیقات پنبه، مؤسسه تحقیقات پسته، مؤسسه تحقیقات خرما و…) و همچنین مؤسسه‌ی تحقیقات دیم در زمینه‌ی آن‌ها فعالیتی ندارند.
- جمع‌آوری، شناسایی و رده‌بندی جامعه‌ی جانوران (Fauna) و رُستنی‌های (Flora) ایران و بررسی تنوع زیستی آن‌ها.
- تحقیق در زمینه‌ی شناسایی، زیست‌شناسی، کارآیی و تکثیر عوامل مفید جهت مبارزه‌ی بیولوژیکی علیه آفات و نگهداری منابع ژنتیکی آن‌ها.
- تحقیق در زمینه‌ی روش‌های مختلف مدیریت تلفیقی (IPM)
- تحقیق در زمینه‌ی شناخت، فرمولاسیون، تأثیر و باقی‌مانده‌ی سموم کشاورزی و تکنیک‌های گوناگون سم‌پاشی و آزمایش سموم جدید.
- تحقیق در زمینه‌ی شناخت، زیست‌شناسی، بوم‌شناسی و عصاره‌گیری از گیاهان برای استفاده در زمینه‌ی کنترل عوامل زیان‌آور.
- تحقیق در زمینه‌ی امکان ساخت فرمول‌ها (مواد شیمیایی که از حشرات ماده در محیط پخش می‌گردد) و موادی که در اعمال فیزیولوژیک و بیولوژیک بندپایان زیان‌آور کشاورزی (حشرات، کنه‌ها، عنکبوت‌ها و…) اختلال ایجاد می‌نمایند.
رشته‌های مشابه و نزدیک به این رشته
این رشته قبلا از زیرشاخه‌های مهندسی مکانیک بوده است لذا دارای تعداد واحدهای مشترک زیادی با رشته‌ی مهندسی مکانیک است.
انتخاب رشته فرآیند پیچیده‌ای است که نیاز به تخصص بالایی دارد. جهت انجام انتخاب رشته‌ی دانشگاهی توسط استاد علی قاسمی با ما تماس بگیرید